Technisch hoog ontwikkeld

Een stukje tekst uit het boek Muziek Lexicon :
De accordeon is het technisch en muzikaal hoogst ontwikkelde instrument uit de groep enkeltong-aërofonen, en het enige draagbare instrument waarop gecompliceerd polyfoon spel mogelijk is.

Aërofoon

Aërofonen zijn instrumenten waarbij de lucht direkt in trilling wordt gebracht. De trillende lucht wordt door ons oor vertaald in het geluid dat we horen. Het zijn de tongen (verende metalen plaatjes) in de accordeon die door de lucht in trilling worden gebracht en die op hun beurt de lucht in trilling brengen. Dit werkt zo ingewikkeld dat de wetenschappers nog niet helemaal precies weten hoe dit werkt.
Bij de accordeon wordt door het induwen of uittrekken van de balg de lucht langs de tongen geblazen. Door het indrukken van een toets of een knop open je een klep zodat de lucht alleen bij de tong komt die het geluid geeft dat je horen wil.

Polyfoon

Polyfoon spel zijn meerdere melodieën tegelijkertijd of een melodie begeleidt door accoorden. Op de accordeon wordt met de rechterhand de melodie gespeeld en met de linkerhand de accoorden of, op duurdere accordeons, een tweede melodie.

Accoorden

Een accoord bestaat uit meerdere tonen tegelijkertijd. Je kunt op de accordeon met de linkerhand door het indrukken van één knop meerdere tonen tegelijkertijd laten horen, een heel accoord. Vandaar de naam Accordeon. Op de grotere en duurdere accordeons kun je met de linkerhand niet alleen accoorden spelen, maar ook melodieën. Bij deze accordeons zijn drie extra rijen melodieknoppen aangebracht, of ze zijn voorzien van een mechaniek waarmee je kunt instellen of met elke knop een enkele noot of een heel accoord moet klinken. Dan kun je dus of een melodie met begeleiding van accoorden spelen, of een melodie en een tegenmelodie.

De eerste accordeon

De oudste accordeons zijn gemaakt door Eduard Buschmann (broer van de uitvinder van de mondharmonica) in 1822, door Auguste Buffet in 1827 en door Cyrillus Damian in 1829.

Koppen- en pianoklavier

Er zijn twee soorten duidelijk van elkaar te onderscheiden accordeons: de accordeons met knoppenklavier (knoppen aan de rechterhand) en de accordeons met pianoklavier (aan de rechter hand dezelfde witte en zwarte toetsen als op een piano).
De pianoklavier-accordeons werden als eerste gemaakt. Niet veel later werden de knoppenklavier-accordeons (knopaccorden) gemaakt en verdwenen de pianoklavier-accordeons. Tot 1852 waren alleen knopaccordeons verkrijgbaar. Daarna kwamen de sterk verbeterde pianoklavier-accordeons terug en verdrongen bijna geheel de knopaccordeons.

Balg

De balg is een heel belangrijk onderdeel van de accordeon. Door de balg in te duwen of uit te trekken wordt lucht langs de tongen geblazen waardoor de klank ontstaat.

Door harder te trekken of te duwen wordt het geluid sterker. Laat je de balg trillen, dan krijg je een soort vibrato. Trek of duw je gelijdelijk minder hard, dan krijg je een uitstervende toon. Trek of duw je geleidelijk harder dan krijg je een aanzwellende toon. Een speciaal effect, dat je pas na veel oefenen goed kunt laten klinken, wordt verkregen met de 'bellow shake' (balg schudden), waarbij de balg snel afwisselend een klein beetje wordt uitgetrokken en weer dicht geduwd.

Registers

Bij het klavier zitten de registers. Met de registers kun je de toonhoogte en klank van de accordeon aanpassen. Op elke knop staan twee lijntjes en één of meerdere puntjes. Een puntje boven de lijntjes (rechts van de lijntjes op de foto) is een 4-voet register. Een puntje tussen de lijntjes een 8-voet register, een punt onder de lijntjes (links van de lijntjes) een 16-voet register.

4-voet, 8-voet en 16-voet verwijzen naar de lengte van een orgelpijp. 'Voet' is een engelse lengtemaat, zoals wij de 'meter' kennen. Een orgelpijp met een lengte van 16 voet klinkt veel lager dan een orgelpijp met een lengte van 4 voet. Als je op de accordeon de knop met het puntje onder de lijntjes indrukt dan krijg je dus een veel lager geluid dan wanneer je de knop (het register) met het puntje boven de lijntjes indrukt.

Als je een orgelpijp twee keer zo lang maakt, dan klinkt de toon een oktaaf lager. Dus een 8-voet register klinkt een oktaaf lager dan een 4-voet register en een 16-voet register een oktaaf lager dan een 8-voet register.

Tussen de twee lijntjes kunnen ook twee of zelfs drie puntjes naast elkaar staan. Twee puntjes noemen we tweekorig 8-voet, drie puntjes driekorig 8-voet. Twee korig betekend dat niet één maar twee tongen met dezelfde toonhoogte klinken. Zouden deze twee tongen precies hetzelfde klinken, dan zou het nauwelijks opvallen. Bij de accordeon hoor je echter een zwevend geluid. Dat komt omdat ze met opzet één van de twee tongen iets te hoog gestemd hebben (een klein beetje vals gestemd dus!). Bij een driekorig register is de ene tong iets hoger en de andere tong iets lager gestemd dan de precies goed gestemde tong. Bij accordeons die voor het spelen van volksmuziek gebruikt worden zijn deze tongen meer verschillend gestemd voor een sterke zweving in het geluid, bij accordeons voor het spelen van klassieke muziek zijn ze nauwelijks verschillend gestemd waardoor de zweving gering is.

Staat er een puntje boven en tussen de lijntjes, dan klinken de tonen van het 4-voet en 8-voet register tezamen. Staat er een puntje boven, tussen en onder de lijntjes, dan klinken de tonen van het 4-voet, 8-voet en 16-voet register tezamen. Dan klinken dus tonen in drie oktaven tegelijkertijd (hoog, midden en laag).

Kleppen

Bassen

De basknoppen zien er voor de beginnende accordeonspeler overweldigend uit. 80 of zelfs 120 knoppen die je tijdens het spelen niet kunt zien, alleen voelen. Hoe weet je nu waar de juiste basknop zit?

Als je goed naar de foto kijkt, dan zie je de oplossing. De middelste knop van alle basknoppen, op de foto de knop links-onder, heeft een kuiltje in de kop. Dit is de grondbas C. Op de foto zie je ook nog een knop die een geribbelde kop heeft. Zodra je de knop met het kuiltje gevonden hebt weet je waar je bent en kun je de bassen gaan bespelen.

Basschema

Hieronder een overzicht van de meest gebruikte bassen, ook wel een basschema genoemd. Rechts de bassen zoals je ze ziet als je kijkt naar iemand die accordeon aan het spelen is, links de bassen zoals je ze voelt als je zelf speelt. Kijken we nu naar de schuin omhoog lopende rij met de C-bas (de knop met het kuiltje), dan is de eerste knop vanaf de balg de tertsbas E (E is terts in c-accoord). De volgende knoppen zijn de grondbas C, c-majeur accoord (c = c-e-g), c-mineur accoord (cm = c-es-g), c-septiem accoord (c7 = c-e-bes) en c-verminderd accoord (cv = c-es-a). De eerste twee knoppen laten dus een enkele toon horen, de overige vier een accoord.

Zoals je in het basschema kunt zien is de volgende rij telkens een kwint verder : een kwint omhoog vanaf C is G, een kwint omlaag vanaf C is F. Zo kunt je ook alle bassen die niet in het schema te zien zijn bepalen.

De onderstreepte hoofdletters, hoofdletters en kleine letters geven aan in welk octaaf de toon klinkt. Een octaaf gaat altijd vanaf toon C tot de volgende toon C. De tonen die aangeduid worden met een onderstreepte hoofdletter zijn de laagst klinkende tonen die liggen in het contra octaaf. Een octaaf hoger klinken de tonen die met een hoofdletter aangeduid worden. Deze liggen in het groot octaaf. Nog een octaaf hoger klinken de tonen die met een kleine letter aangeduid worden. Deze liggen in het klein octaaf.

De werkelijkheid is nog een beetje ingewikkelder. De meeste accordeons hebben aan de baskant drie registers. Dat betekent dat elke toon van een accoord in drie octaven kan klinken. Als alle registers ingeschakeld zijn, dan klinken de tonen van het accoord niet alleen in het klein octaaf, maar ook nog in het nog hoger klinkende ééngestreept en tweegestreept octaaf. Als je die ene knop c van het c-accoord indrukt dan klinken er maar liefst negen tonen (c-e-g-c'-e'-g'-c''-e''-g''). Dit geeft de bassen hun volle geluid.

Basmechaniek

Een enkele knop kan een heel accoord laten klinken, bijvoorbeeld C-E-G. Een andere knop geeft een ander accoord, bijvoorbeeld A-C-E of E-G-B. Zou elk accoord zijn eigen tongen hebben om de tonen te laten klinken, dan zouden voor deze drie accoorden al 54 tongen nodig zijn (3x3x3x2 = 54 : 3 accoorden, elk accoord 3 tonen, elke toon in 3 oktaven, voor elke toon een tong voor induwen van de balg en een tong voor het uittrekken van de balg). De accordeon zou onvoorstelbaar groot en zwaar worden. Maar zoals je ziet zijn in de genoemde accoorden een aantal de drie genoemde accoorden nog maar 30 tongen nodig (5x3x2 = 30 : 5 verschillende tonen, elke toon in 3 oktaven, 2 tongen per toon).

Een oktaaf heeft twaalf tonen (C-Cis-D-Dis-E-F-Fis-G-Gis-A-Ais-B, waarbij Cis=Des, Dis=Es, Fis=Ges tonen hetzelfde. Als de accoorden voor dezelfde tonen dezelfde tongen gebruiken, dan heb je voor en Ais=Bes). Uit dit oktaaf worden alle accoorden gevormd. Zelfs een accordeon met 120 basknoppen en drie registers heeft dan maar 96 tongen nodig (12x2 voor de bastonen plus 12x3x2 voor de accoordtonen).

Vandaar het enorme mechaniek van horizontale en verticale schuivende stangen. Dit is nodig om met het indrukken van een enkele knop de drie kleppen van de tonen uit het accoord te openen. De schuivende stangen drukken tegen de witte koppen die onderdeel zijn van een hefboom. Op de foto rechts zie je in de diepte de kleppen die door de hefboom geopend en gesloten kunnen worden.

Registerblokken, stemplaatjes, tongen en ventielen aan de melodiekant

Tot slot de tongen, die door te trillen in de luchtstroom het geluid van de accordeon opwekken. Op onderstaande vier foto's zie je de binnenkant van de accordeon aan de kant van het klavier. Zoals je kunt zien heeft deze accordeon vier registers (vier rijen houten registerblokken) die met de knoppen met de puntjes (de registerknoppen) ingeschakeld en uitgeschakeld kunnen worden. De registerknoppen bedienen schuiven die de openingen onder de kleppen kunnen afsluiten zodat bepaald kan worden welke registerblokken wel en welke geen lucht toegevoerd krijgen. Je kunt ook zien dat de kast van deze accordeon van aluminium gemaakt is en dat de registerblokken van hout gemaakt zijn. Er zijn ook accordeons met een houten kast en onder de nieuwste (goedkope) accordeons kun je ook accordeons aantreffen waarbij de registerblokken van plastic zijn gemaakt.

Op elk registerblok zie je aan elke kant negen, tien of elf rechthoekige dikke metalen platen (stemplaat) met daarop bevestigd de tongen. De stemplaat is gemaakt van hard aluminium om de accordeon zo licht mogelijk te houden. De tongen zijn gemaakt van een heel harde veerkrachtige staalsoort (verenstaal) en zijn met een schroef of klinknagel bevestigd boven de rechthoekige openingen in de stemplaat. Je ziet maar één tong, maar er zijn op elke stemplaat twee tongen bevestigd. De tweede zit aan de andere kant van de stemplaat (de binnenkant). De tong die je ziet trilt als je de de balg induwd wordt en de tong die je niet ziet trilt als je de balg uittrekt. In totaal heeft de melodiekant in deze accordeon 328 tongen.

Naast de tong zie je het ventiel boven de tweede opening voor de tong aan de binnenkant. Het ventiel is van dun kunstof gemaakt en moet voorkomen dat lucht ontsnapt via de tong die niet trilt. Als je de balg indrukt dan trilt de tong die je ziet en het ventiel er naast wordt door de luchtdruk op de stemplaat gedrukt zodat geen lucht via de onderliggende opening en de tong aan de andere kant van de stemplaat ontsnappen kan.

Registerblokken, stemplaatjes, tongen en ventielen aan de baskant

Op de nu volgende foto's zie je door de balg heen de registerblokken aan de baskant. Deze tongen zijn veel groter en zwaarder dan de tongen aan de melodiekant. De toonhoogte van het geluid dat een tong geeft hangt af van de snelheid waarmee de tong trilt. Omdat deze tongen groter en zwaarder zijn trillen ze trager en geven dus een lager geluid dan de tongen aan de melodiekant. Bovendien zie je dat op deze tongen aan het eind zware gewichten gesoldeerd zijn. Door dat gewicht gaat de tong nog trager trillen zodat je een nog lagere toonhoogte krijgt zonder de tong nog groter te hoeven maken.

Je kunt ook zien dat elke stemplaat met was op het registerblok bevestigd is. Dit is bijenwas. Deze was heeft als bijzondere eigenschap dat ze altijd plakkerig en een beetje zacht blijft. Deze was zorgt er voor dat de stemplaat luchtdicht op het registerblok geplakt blijft zodat geen lucht tussen de stemplaat en het registerblok door kan ontsnappen.

Tot slot een paar waarschuwingen.

Zet je accordeon nooit achter het raam (in de auto) in de zon, want dan zal je accordeon zo warm worden dat de was heel zacht wordt. Als de stemplaten niet ook nog met spijkertjes vastgezet zijn, dan zullen de stemplaten met de tongen onder in je accordeon vallen.

Zorg er ook voor dat je accordeon altijd in een droge ruimte staat (een kast in een verwarmde kamer). Speel nooit buiten als het vochtig weer is (regen, mist). Een vochtige omgeving kan de stalen tongen laten roesten. Roestige tongen zijn niet te repareren en zullen vervangen moeten worden. Dit is zo kostbaar dat een accordeon met roestige tongen al snel als onherstelbaar beschadigd beschouwd moet worden.

Laat je door informatie op deze website niet verleiden je accordeon open te maken, zeker niet als je nog garantie op je accordeon hebt. In de voorwaarden van de garantie kan geschreven staan dat de garantie komt te vervallen als je de accordeon open maakt. Bij het open maken van de accordeon bestaat altijd een kans dat je schade veroorzaakt.

Bronvermelding:

Spectrum Muziek Lexicon; Theo Willemze.
Das Grosse Buch der Handzuginstrumente; Wolf Linde